Czym są testamenty audiowizualne i jakie potrzeby mają zaspokajać w porównaniu do tradycyjnych testamentów?
Katarzyna Siwiec: Testament audiowizualny w projektowanej obecnie wersji jest odmianą jednego z tzw. testamentów szczególnych, czyli sporządzanych w sytuacjach, gdy nie jest możliwe zachowanie zwykłej formy testamentu, jak np. testament notarialny, a bardziej precyzyjniej - jest on formą utrwalenia testamentu ustnego. Według założeń ustawy ma być on tzw. testamentem ostatniej szansy. Będzie mógł zostać sporządzony w sytuacji wystąpienia szczególnych i nagłych okoliczności, uzasadniających obawę rychłej śmierci osoby go sporządzającej. Jako przykład takich okoliczności wymieniany jest wypadek samochodowy i zawał serca testatora. Ktoś kto znajdzie się w takiej sytuacji, a wcześniej nie sporządził testamentu, będzie mógł to uczynić utrwalając swoją ostatnią wolę, wyrażoną ustnie, na trwałym nośniku informacji umożliwiającym jej odtworzenie, a więc np. na smartfonie. Nagranie będzie musiało zawierać miejsce i datę oraz wskazanie okoliczności w jakich testament będzie sporządzany.
Testamenty audiowizualne będą zatem godzić zdobycze techniki z sytuacjami, w których dochodzi do realnego zagrożenia życia testatora, który chciałby zmienić zasady dziedziczenia wynikające z ustawy, a z różnych przyczyn nie sporządził wcześniej testamentu.
Dlaczego temat testamentów audiowizualnych zyskuje na znaczeniu w polskim prawie?
K.S.: Po pierwsze, jeżeli zmiany wejdą w życie i pojawi się testament audiowizualny będziemy pierwszym krajem w Europie, który postawi na tak nowatorskie rozwiązania. Wcześniej jedynie Szwajcaria rozważała opcję wprowadzenia tej formy testamentu, ale ostatecznie z tego zrezygnowała. Być może Polska stanie się tym samym prekursorem zmian w tej dziedzinie. Po drugie testament audiowizualny naprawdę w określonych przypadkach może się okazać jedyną i absolutnie ostatnią szansą na to, aby rozporządzić swoim majątkiem po śmierci w taki sposób jak chciałby tego ustawodawca. Rozwiązanie to wydaje się być dopełnieniem możliwości jakie prawo daje nam obywatelom do przekazania zgromadzonego majątku tylko wybranym przez nas osobom.
Na jakim etapie znajdują się prace nad wprowadzeniem testamentów audiowizualnych w Polsce?
K.S.: Projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz ustawy – Kodeks postępowania cywilnego jest datowany na dzień 24 kwietnia 2024r., a prace nad nim – z inicjatywy Ministra Sprawiedliwości - zaczęły się w dniu 05 czerwca 2024r. Projekt przeszedł już przez etap konsultacji publicznych i wrócił do dalszych prac do Ministerstwa.
Jakie kluczowe zmiany legislacyjne są planowane w związku z testamentami audiowizualnymi?
K.S.: Projekt zakłada zmianę art. 952 kodeksu cywilnego, w tym dodanie kluczowego z punktu widzenia omawianej tematyki § 11, przewidującego właśnie wprowadzenie testamentu ustnego audiowizualnego. Dodatkowo w ustawie miałaby się znaleźć także zmiana, zgodnie z którą treść testamentu ustnego audiowizualnego stwierdza się w ten sposób, że nośnik, na którym zarejestrowano oświadczenie spadkodawcy zostanie przekazany do sądu spadku nie później niż w terminie miesiąca od chwili sporządzenia oświadczenia, a po śmierci spadkodawcy w terminie trzech miesięcy od tej chwili. Sąd dokona oględzin nośnika i sporządzi protokół zawierający treść oświadczenia.
Jakie wymagania formalne muszą spełniać testamenty audiowizualne, aby były uznawane za ważne?
K.S.: Przede wszystkim muszą być sporządzone wskutek wystąpienia szczególnych i nagłych okoliczności, uzasadniających obawę rychłej śmierci spadkodawcy, w żadnych innych warunkach testamenty w tej formie nie będą mogły zostać wprowadzone. Będą one musiały być utrwalone w taki sposób, aby można je było potem odtworzyć. Utrwalenia testamentu będzie mógł jednak dokonać tak samo spadkodawca, jak i osoba trzecia. Spadkodawca będzie musiał poza tym wypowiadając swoją ostatnią wolę powołać te szczególne okoliczności powstania testamentu, jak też określić miejsce i datę, w których testament sporządził. Dość elastycznie podchodzi się natomiast do nośnika, na którym ma być testament utrwalony może to być tak telefon, jak i na przykład kamera.
W jaki sposób planowane regulacje przewidują ochronę przed manipulacjami nagrań?
K.S.: Jak wskazano w samym uzasadnieniu projektu ustawy funkcję ochronną mają spełniać już same szczególne okoliczności, w których testament będzie sporządzany. Ponieważ będzie to testament szczególny to sąd będzie musiał zbadać czy te okoliczności wystąpiły, jaki był stan woli i świadomości testatora. Po drugie sąd będzie też musiał ocenić sam stan nośnika nagrania i tylko wówczas, gdy nie będzie on rodził wątpliwości będzie można przyznać mu walor dowodowy. W praktyce myślę, że środkiem wykluczającym to czy nagranie testamentu nie zostało w jakiś sposób zniekształcone czy sfałszowane będzie dowód z opinii biegłego z zakresu informatyki lub fonoskopii, który jako jedyny będzie w stanie wykluczyć czy nie mamy do czynienia z tzw. deep fake.
Jakie zalety wprowadzenia testamentów audiowizualnych Pani dostrzega?
K.S.: Główną i nadrzędną zaletą będzie uproszczenie możliwości ustnego przekazania swojej ostatniej woli przez spadkodawcę. Sporządzenie testamentu nie będzie wymagało obecności świadków, co bardzo uprości sam akt testowania. Niewątpliwie plusem będzie też to, że ci którzy wcześniej nie zadbali o to, co stanie się z ich majątkiem po śmierci będą mieli jeszcze szansę w obliczu śmierci, oczywiście gdy ich stan na to pozwoli, to zrobić.
Czy istnieją obawy związane z autentycznością i wiarygodnością nagrań wideo?
K.S.: Tak, niestety. W dobie dzisiejszej bardzo rozwiniętej technologii istnieje możliwość generowania obrazów i dźwięków, więc podnoszone są głosy w dyskusji nad testamentem audiowizualnym, że będzie on mógł być łatwo zmanipulowany, co z kolei będzie trudne do uchwycenia przez sędziego badającego taki testament. Stwierdzenie nieautentyczności nagrania z reguły wymagać będzie wiadomości specjalnych i wiązać się będzie z koniecznością dopuszczenia dowodu z opinii biegłego. Praktycy prawa wskazują także uwagę na inne ryzyko, a mianowicie ocenę przez sąd jedynie na podstawie nagrania czy spadkodawca sporządził to nagranie w sposób świadomy i swobodny, gdyż sąd nie będzie przecież wiedział co się działo po drugiej stronie kamery, czy spadkodawca do sporządzenia takiego testamentu nie został, np. zmuszony. Kolejna kwestia to jakość nagrań, które mogą być w ogóle oceniane i badane, może się bowiem zdarzyć, że będą wykonane przy tak słabym oświetleniu czy tak niskiej jakości sprzętem, że będzie trudno ustalić czy w ogóle nagranie pochodzi od spadkodawcy.
Jakie ryzyka dla spadkobierców mogą się wiązać z testamentami audiowizualnymi?
K.S.: Dla spadkobierców ustawowych na pewno głównym ryzykiem będzie sfałszowanie testamentów przy pomocy, np. sztucznej inteligencji w taki sposób, że na mocy testamentów tego rodzaju zostaną oni wyłączeni od dziedziczenia. Inną spodziewaną niedogodnością będzie to, że zwalczanie takiego testamentu będzie mogło rodzić za sobą duże koszty postępowania. Przypuśćmy, że spadkobierca ustawowy będzie testament audiowizualny kwestionował i żądał przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego sądowego. Niestety zakładam, że koszty takiej opinii będą wysokie.
