Jubileusz „Janosika”. Jak serial z Perepczko, Dymną i Pyrkoszem stał się kultowy

W serialu - tak jak i w zrealizowanym równolegle filmie kinowym - wystąpili m.in. Marek Perepeczko (Janosik), Bogusz Bilewski (Waluś Kwiczoł), Witold Pyrkosz (Jędruś Pyzdra), Mieczysław Czechowicz (Hrabia Horvath), Anna Dymna (Hrabianka Klarysa), Marian Kociniak (Murgrabia), Ewa Lemańska (Maryna), Jerzy Trela (Bacuś) i Jerzy Cnota (Gąsior). Scenariusz napisał Tadeusz Kwiatkowski, a autorem muzyki był Jerzy „Duduś” Matuszkiewicz.

- Byłam na trzecim roku w PWST. Miałam 20 lat. Wchodziłam dopiero w magiczny świat filmu. Równocześnie miałam zdjęcia w filmie niemieckim… moje życie nabierało straszliwego pędu. Wszystko było dla mnie olśnieniem, zdumieniem. Na planie chłonęłam każdą uwagę reżysera, partnerów. Jak takie dziecko pełne ufności i radości. A otaczali mnie wielcy, znani aktorzy - mówiła Anna Dymna Bartoszowi Pańczykowi z „Faktu” (2020).

- Byłam więc często bardzo onieśmielona, ale szybko zorientowałam się, że to wspaniali, normalni ludzie. I prawie wszyscy traktowali mnie jak miłe dziecko, przy którym się nie klnie i trzeba mu czasem pomóc - dodała.

„Film przyjęty bardzo przychylnie przez widzów, ostro atakowany był przez krytyków: za brak poezji, eklektyzm i niezdecydowaną koncepcję” – napisał dr Bogusław Zmudziński („Kino”, 2002). „Wreszcie bierność i – jak pisano – osowiałość bohatera” – podkreślił.

Krytyka miała używanie. - Nota biograficzna. Jerzy Janosik, zbójnik, urodzony prawdopodobnie w 1688 roku w Tarchowej, powieszony za żebra na rynku w Lewoczy w roku 1713, został pogrzebany przez Zespół Filmowy „Panorama” w kwietniu roku 1974 - pisał w tygodniku „Ekran” Cezary Wiśniewski. „Janosik Perepeczko Nędza” - brzmiał podpis pod rysunkiem przedstawiającym harnasia, wydrukowany w „Szpilkach”. „Kto to jest murgrabia?” – pastwił się nad rolą Mariana Kociniaka inny ówczesny krytyk. „Czy to ten, co pilnuje murów?” - pytał złośliwie, pyszniąc się - niechcący - własną ignorancją.

- Była to funkcja w dawnej Polsce zastępcy starosty lub kasztelana, czasem też zarządcy grodu niekasztelańskiego, pełniącego funkcje sądownicze bądź wojskowe - wyjaśniono na stronie Polskiego Radia. - Komizm tej postaci był o tyle większy, że Kociniak wcielił się w nią jak w postać dramatyczną, bez przerysowań, bez groteski - podkreślono.

„Krążyły anegdoty, że góralskie dzieci, oglądając film płakały, bo nic nie rozumiały. Góralska gwara stylizowana na zrozumiałą dla ludzi ze środkowej Polski była niezrozumiała dla nich” – powiedział Mateuszowi Wyderce z PAP krytyk filmowy Konrad J. Zarębski (2019).

- Zbójnicy seplenią jak małe dzieci, górale tak nie mówią - mówił o serialu architekt i popularyzator folkloru podhalańskiego Jan Karpiel-Bułecka podczas spotkania w kieleckiej Bibliotece Publicznej w ramach „Tygodnia Kultury Języka” (2018).

Zamierzeniem reżysera Jerzego Passendorfera była realizacja widowiska z akcentami komediowymi, wzorowanego na francuskim filmie płaszcza i szpady „Fanfan Tulipan” (1952) z Gérardem Philipe'em w roli tytułowej - który cieszył się w latach 50. wielkim powodzeniem. Przeniósł więc akcję opowieści o sto lat do przodu względem prawdziwej historii słowackiego Juraja Janosika - na początek XIX wieku. Janosik w jego filmie jest zdecydowanie Polakiem.

- Zabieg ten pozwolił nam uniknąć ewentualnych kolizji z ludowym bohaterem Słowaków, a zarazem sprzyjał podjęciu konwencji komediowej. Umieszczenie bohatera w Polsce porozbiorowej pozwoliło na wprowadzenie dodatkowych konfliktów dramatycznych i umożliwiło wykorzystanie elementów ośmieszających austro-węgierskiego zaborcę - wyjaśnił Passendorfer w rozmowie z „Filmowym Serwisem Prasowym”.

Zdaniem Zarębskiego „z jednej strony mamy do czynienia z serialem kostiumowym, z drugiej zaś z postaciami komiksowymi”. W latach 70. było to swego rodzaju ewenementem - ocenił. Przypomniał cieszącą się ogromnym powodzeniem telewizyjną sztukę Jana Drdy „Igraszki z diabłem” (1979), „gdzie wszyscy chodzili w kostiumach, bawiąc się formułą narracyjną”. - W tym przypadku jest podobnie. Czasy historyczne, ale pokazane w cudzysłowie. Mamy aktorów komediowych bawiących się swoimi postaciami. Wszystko jest jak najbardziej umowne - wyjaśnił. - Ostatnia scena, kiedy Janosik staje pod szubienicą, stanowi dysonans w stosunku do tego, co pokazano wcześniej - ocenił Konrad J. Zarębski.

Według niego ten film „kręcono wyraźnie z przymrużeniem oka, był bardziej zabawą konwencją niż drążeniem mitu”.

Reżyser Jerzy Passendorfer był wcześniej kojarzony raczej z kinem batalistycznym, opiewającym działania Ludowego Wojska Polskiego u boku niezwyciężonej Armii Czerwonej – jego dokonaniami były m.in. filmy „Kierunek Berlin”, „Ostatnie dni”, „Skąpani w ogniu” czy „Barwy walki” – bazujące na prozie Mieczysława Moczara. „Janosik” w jego dorobku stanowił więc pewien wyjątek. Choć może nie do końca.

- W latach 70. treści ideologiczne obumierały w polskim kinie, a serial +Janosik+ jest tego dobrym przykładem - powiedział portalowi Dzieje.pl (2015) historyk i filmoznawca dr Łukasz Jasina.

- To nie chłop z chłopa. Mówi zupełnie innym językiem niż jego ziomkowie. Jest wykształcony, posługuje się bardzo literacką polszczyzną. Nawet w wersji pełnometrażowej, w której wszyscy mówią gwarą góralską, to jednak on wysławia się jakoś inaczej - mówił o kreacji Marka Perepeczki Jasina. - Można więc powiedzieć, że serialowy Janosik jest kimś w rodzaju początkującego, młodego polskiego marksisty, przyszłego rewolucjonisty z XIX wieku. Jest on nadzieją biednych i brutalnie eksploatowanych wieśniaków - ocenił.

Marek Perepeczko: kolejne role po „Janosiku”

Odtwórca „młodego polskiego marksisty” Marek Perepeczko - jak to często przy szczególnie popularnych serialach bywa - padł ofiarą zaszufladkowania. Zapomniano, że zagrał znaczące role w „Wilczych echach” (1968), „Przygodach pana Michała” (1969), „Panu Wołodyjowskim”, 1969 „Kolumbach” (1970), „Piłacie i innych” (1972) oraz „Weselu” (1973).

Z drugiej strony jednak „Janosik” pomógł mu w życiu zawodowym. - Gdy Marek Perepeczko wyjechał do Australii, w przeciwieństwie do innych jego filmów ten był wciąż pokazywany w telewizji i na tyle lubiany przez polską widownię, że aktor wrócił do Polski, bo było do czego wracać. Tu miał sławę, poparcie publiczności i mógł kontynuować karierę w nowej rzeczywistości - powiedział Konrad J. Zarębski.

Aktor wystąpił wówczas m.in. w „Sarze” (1997) Macieja Ślesickiego, „Panu Tadeuszu” (1999) Andrzeja Wajdy i sitcomie „13 posterunek” (1997-98).

Perepeczko ocenił po latach, że sekret popularności „Janosika” tkwi zarówno w naszej miłości do baśni i legend oraz fascynacji góralską kulturą, jak i w uniwersalnej potrzebie kibicowania bohaterom, którzy postępują w zgodzie z kodeksem moralnym.

- Ta postać jest symbolem szlachetności, to bohater, który jest uosobieniem walki o sprawiedliwość społeczną. Chcemy po prostu oglądać w kinie, gdy ktoś staje w obronie ludzi, którym dzieje się krzywda - powiedział aktor cytowany przez Iwonę Oszmaniec (PAP Life, 2023). - Poza tym góralszczyzna jest tym, co ludziom w tym filmie bardzo się podoba. Kochamy góralski folklor, mamy do niego sentyment, a Tatry to miejsce szczególne. Ten film kręcono w przepięknych plenerach, właśnie górskich. To się po prostu dobrze ogląda - dodał.

Inaczej do historii bohatera podeszła Agnieszka Holland. W jej uwspółcześnionym „Janosiku. Prawdziwej historii” z 2009 r. jest dużo brutalnych scen, a także seksu. - To jest prawdziwa historia o Janosiku, a nie mit o dobrym zbójniku, który zabierał bogatym i dawał biednym. Owszem, Janosik zabierał bogatym, ale biednym dawał tyle o ile. Choć w jakiś sposób był dżentelmenem. Bo nawet jak rabował, to zawsze coś obrabowanym zostawił. I twierdził, że nigdy nikogo nie zabił. Był romantyczny - opowiadała Holland.

„Janosik” kultowy po latah

Serial Passendorfera wytrzymał próbę czasu, więc – już po zmianie ustrojowej 1989 roku - jego popularność mogła być zdyskontowana. Tworzący parę wiecznych antagonistów Witold Pyrkosz (Pyzdra) i Bogusz Bilewski (Kwiczoł) najpierw powtórzyli swój duet - jako bezdomni „Borygo” i „Marlboro” - w serialu „Bank nie z tej ziemi" (1993-94); by chwilę później zachwalać w telewizji margarynę Kama. Kwiczoł twierdził, że dzięki niej „serce ma jak dzwon”.

Odtwórca roli Pyzdry Witold Pyrkosz został honorowym obywatelem miasta Pyzdry. - Wręczyli mi drewniany klucz do bram. Ale miejscowość ta położona jest w Wielkopolsce, a nie na Podkarpaciu - powiedział aktor „Tele Tygodniowi” (2015). - Kiedy pracowaliśmy nad tym filmem, moja córka Kasia miała sześć lat, a syna Witolda jeszcze nie było na świecie. Potem „Janosika” obejrzały i moje dzieci, i wnuki - dodał.

- Czułam się wybrana przez los. Nie miałam kiedy spać, jeść, ale… miałam szansę z szarej, komunistycznej rzeczywistości przenosić się w magiczny, kolorowy świat. Grałam hrabiankę, miałam piękne kostiumy, jeździłam powozem, mieszkałam na zamku… po prostu bajka - wspominała swój udział w realizacji „Janosika” Anna Dymna.